Kalligrafie, de kunst van het schoonschrijven, bestaat in vele vormen. Verschillende ontwikkelingen door de eeuwen en landen heen, hebben er voor gezorgd dat diverse stijlen zijn ontstaan (ook wel schriften, lettertypen of alfabetten genoemd). Hoe is kalligrafie precies ontstaan, welke stijlen zijn er en wat zijn hun kenmerken?

In 2015 begon ik met het leren van moderne kalligrafie, maar kreeg steeds meer fascinatie voor andere stijlen en hun geschiedenis. Nu het worden van meester kalligraaf een van mijn doelen is, begrijp ik steeds meer hoe belangrijk het is om ook de geschiedenis in te duiken. Het bestuderen van oude schriften kan je heel veel helpen bij het begrijpen van de vormen en daagt je uit om anders naar letters te kijken. Om vanuit daar weer jouw eigen draai aan kalligrafie te geven. Daarom wil ik je een stukje meegeven van die (Europese) geschiedenis

Het ontstaan van het alfabet
Romeinse Kapitalen
Capitalis Rustica
Unciaal en Half-Unciaal
Karolingische Minuskel
Gotische schriften
Humanistisch Cursief (Italic)
Copperplate (Roundhand)
Engrosser’s Script
Spencerian
Moderne kalligrafie
Brushlettering (brush kalligrafie)
Kalligrafie in het nu

Hoe is het alfabet ontstaan?

De ontwikkeling van kalligrafie is nauw verbonden met de ontwikkeling van het schrift en ons alfabet. Daarom worden de verschillende vormen van kalligrafie ook wel alfabetten genoemd. Persoonlijk vind ik dit wat verwarrend overkomen. Daarom gebruik ik het woord alfabet voor de inhoudelijke ontwikkeling van onze letters (van A-Z). Of zoals Van Dale het mooi zegt: “Het abc van een taal.” Wanneer we het hebben over de vorm van deze letters, dan noem ik dat een bepaalde stijl of lettertype. 

De geschiedenis van het schrift gaat heel ver terug. Grottekeningen van duizenden jaren geleden laten zien dat communiceren in ons instinct zit. Deze tekeningen veranderden langzaamaan in symbolen en abstractere tekens waarmee woorden en klanken werden uitgedrukt. Deze schrijfsystemen bestonden echter nog steeds uit honderden symbolen. Niet heel gemakkelijk om uit je hoofd te kennen. Daarom werd er een schrift ontwikkeld waarmee je met zo weinig mogelijk tekens, oneindig veel woorden kan schrijven. Ruim 3000 jaar geleden ontstond zo een van de eerste alfabetten van 22 tekens: Het Fenicische alfabet. Het woord alfabet is een samenstelling van de eerste twee symbolen van dit schrift: aleph (betekent os) en beth (betekent huis). De Grieken en later de Romeinen namen dit alfabet over, pasten het aan en voegden een aantal letters toe. Hieruit is het Latijnse alfabet met 26 letters ontstaan dat we nu in veel landen en talen gebruiken.

Verschillende kalligrafie stijlen

In de tijd van de Romeinen heeft het alfabet een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt (in de 1^e en 2^e eeuw n.Chr.). Niet alleen veranderde de vorm en werden er letters toegevoegd, ook de uitspraak veranderde naar het bekende A, B, C van nu (ipv. alpha, beta). Daarnaast dachten de Romeinen heel bewust na over de vorm van de letter. Daarom ben ik van mening dat de geschiedenis van kalligrafie hier begint: bij het bewust nadenken over de vorm van de letters.

Romeinse Kapitalen

Veel kalligrafieboeken beginnen bij deze kalligrafie stijl. Hieruit zijn de vele verschillende kalligrafie stijlen en lettertypen ontstaan. Denk maar eens aan Times New Roman, een lettertype dat ontwikkeld is voor de krant The Times en geïnspireerd op de Romeinse Kapitalen. Deze stijl bevat alleen kapitalen (majuskels of hoofdletters) waarvan de basis een vierkant is. Bijvoorbeeld de A, O, Q en V passen perfect in een vierkant en andere letters zijn hiervan afgeleid. Romeinse Kapitalen werden in steen gebeiteld, zoals op de beroemde zuil van Trajanus. Deze letters worden ook wel Capitalis Monumentalis (veel gebruikt voor monumenten) of Trajan genoemd. Capitalis Quadrata is ook van deze stijl afgeleid.

Capitalis Rustica

De Romeinse Kapitalen werden voornamelijk gebruikt in steen, voor formele gelegenheden. Deze letterstijl leende zich minder goed om te schrijven met een rietpen of ganzenveer met platte punt. Daarom ontstond Capitalis Rustica. Een stijl die veel vloeiender en natuurlijker geschreven kon worden.

Unciaal en Half-Unciaal

Het schrijven op papyrus en perkament werd steeds belangrijker. Lange teksten die geschreven waren in Rustica waren niet heel goed leesbaar. Hierdoor werd rond de 3^e eeuw het Unciaal veel gebruikt. Deze stijl bestaat ook uit alleen maar kapitalen, maar is gemakkelijker te lezen omdat het kleine stokken en staarten heeft. Ook is het sneller te schrijven, omdat de letters veel ronder zijn en vrijwel allemaal geschreven vanuit dezelfde, platte hoek. Het is een gemakkelijke stijl om te leren. Het schrift ontwikkelde zich verder naar het Half-Unciaal. Hierin zijn nog duidelijkere stokken en staarten te zien: de voorloper van het minuskel schrift.

Karolingische Minuskel

In de 8^e eeuw was Karel de Grote belangrijk voor een nieuwe ontwikkeling. Hij gaf de opdracht om vele boeken te herzien en herschrijven. Hierdoor ontstond de Karolingische Minuskel. Een letter die breed, rond en duidelijk leesbaar is. Het is de eerste echte minuskel letter (kleine letter of ook wel onderkast genoemd). Vanaf deze tijd werd er voor het eerst echt onderscheid gemaakt tussen kapitalen (majuskels) en minuskels.

Gotische schriften

Doordat steeds meer mensen leerden lezen en schrijven vanaf de 12^e eeuw en de eerste universiteiten ontstonden, werd de vraag naar boeken groter. De Karolingische Minuskel nam veel ruimte in beslag waardoor er veel perkament nodig was. Om de boeken zo goedkoop mogelijk te kunnen produceren, werden de letters smaller, robuuster en strakker in vorm. In diverse landen ontwikkelde deze stijl zich verschillend. Hierdoor zijn er verschillende Gotische stijlen (Blackletter) ontstaan die Textura, Fraktur, Rotunda en Bastarda worden genoemd.

Humanistisch Cursief (Italic)

De Gotische letters waren functioneel voor het schrijven van boeken, maar niet gemakkelijk te schrijven en te lezen. Ook werd het als een zwaar en barbaars schrift gezien. Tijdens de Renaissance in Italië (15^e eeuw) werd het schrift verder verfijnd door schrijvers en ontstond het Humanistisch Cursief (Italic). Kenmerkend aan deze schrijfstijl zijn de schuine, elegante en ritmische letters. Daarnaast kunnen de stokken en staarten van de letters uitbundig versierd worden met krullen.

Copperplate (Roundhand)

Rond de 15^e eeuw werd de boekdrukkunst uitgevonden. Dit maakte het werk van schrijvers heel anders. Boeken werden steeds meer gedrukt, waardoor schrijvers vooral werden ingezet voor documenten die niet voor grote verspreiding bedoeld waren. In de 17^e en 18^e eeuw groeide de economie in Engeland hard waardoor een nieuwe stijl ontwikkeld werd: Roundhand. De letters werden snel en aan elkaar geschreven met een bijna spitse pen. Omdat de economie bloeide, waren er veel schrijvers nodig. Hierdoor ontstonden scholen en handboeken om te leren schoonschrijven. De handboeken werden destijds in koperen platen gegraveerd. In de loop van de jaren is daarom de naam Copperplate ontstaan.

In Nederland noemen we deze stijl ook wel Zwelschrift. Deze stijl schrijven we nu met een spitse, metalen penpunt. Soms wordt Copperplate ook als verzamelterm gebruikt voor alle spitse penpunt stijlen, maar meestal wordt hier het English Roundhand mee bedoeld. De workshops en cursussen die ik geef, zijn op deze stijl gebaseerd.

Engrosser’s Script

Het graveren van de koperen platen ging niet zo vloeiend als het schrijven zelf, waardoor er iets andere, meer precieze vormen op de platen ontstonden. Schrijvers probeerden op hun beurt deze strakke vormen weer na te schrijven met pen. Ook werd de metalen penpunt ontwikkeld, waarmee scherpere lijnen gemaakt konden worden. Het Roundhand werd zo steeds strakker, dunner en met veel precisie geschreven. Je zou kunnen zeggen dat deze stijl bijna meer getekend werd. Zo ontstond in de 19^e eeuw het Engrosser’s Script (of Engraver’s Script). De lettervormen lijken veel op het Roundhand, maar zijn vooral anders in de manier waarop ze worden opgebouwd. Je herkent dit schrift aan de kleine openingen onderaan de bogen van letters. Hier wordt elke keer de pen opgetild, waar hij bij Copperplate doorgeschreven wordt.

Spencerian

In Amerika ontstond in de 19^e eeuw ook Spencerian. Platt Rogers Spencer wilde een stijl ontwikkelen die sneller te schrijven was dan Engrosser’s Script en ontwikkelde Spencerian. Deze schrijfstijl is geïnspireerd op ovale vormen uit de natuur. Het heeft geen consistente dikke lijnen, maar de schaduwen vormen soort diamantjes verdeeld over de pagina. In deze blog lees je meer over het verschil tussen Copperplate/Engrosser’s Script en Spencerian.

Moderne kalligrafie

Alle stijlen die ik hiervoor heb genoemd, noem ik klassieke kalligrafie. De letters volgen een duidelijk patroon, vorm en een aantal regels. Tegenwoordig zie je ook steeds meer moderne kalligrafie. Dat is eigenlijk meer schrijven in je eigen handschrift, in je eigen stijl, maar met een kalligrafiepen. Je zou het kunnen zien als overkoepelende naam voor alle stijlen die geschreven worden met spitse penpunt, maar die niet onder Copperplate of Spencerian vallen. De basis begint echter wel bij Copperplate. Naarmate je de basisregels kent, kun je deze steeds meer loslaten en je eigen stijl creëren. 

De workshops en cursussen die ik geef, vallen onder Copperplate kalligrafie, waarmee je uiteindelijk dus in een moderne kalligrafie stijl kunt schrijven. Lijkt het jou gaaf om deze stijl te leren kalligraferen? Doe dan mee met de basiscursus kalligrafie! Doormiddel van video’s, tekstuele uitleg, oefeningen en opdrachten leer jij stap voor stap hoe je die mooie letters zelf op je papier krijgt. Lees hier meer over de cursus.

Brushlettering (brush kalligrafie)

De naam brushlettering kan je op het verkeerde spoor zetten. Hoewel de naam doet lijken, is het géén vorm van lettering, maar kalligrafie. Het gaat bij brushlettering namelijk ook om schoonschrijven. De techniek van dikke en dunne lijnen is hetzelfde als bij het Copperplate. In plaats van een penpunt gebruik je alleen nu een brush (penseel). Wist je dat het Chinese kalligrafie ook met penseel wordt geschreven? Naast penselen kun je ook brushstiften gebruiken. Hier kun je een gratis download vinden om de basis onder de knie te krijgen.

Kalligrafie in het nu

Kalligrafie klinkt voor veel mensen ouderwets, een ver van je bed show. Maar kalligrafie, en de invloeden ervan, zien we nog steeds dagelijks om ons heen. Veel diploma’s en certificaten worden nog vaak met de hand gekalligrafeerd. Kun jij in onderstaande foto de drie stijlen herkennen? En kijk maar eens goed om je heen in de winkelstraat, bij restaurants en op verpakkingen. Vaak worden kalligrafie stijlen gebruikt voor logo’s en op etiketten van bier en wijnflessen. Veel van de lettertypes die je nu op de computer gebruikt, zijn afgeleid van klassieke stijlen. Heb jij vroeger op school aan elkaar leren schrijven? Dat schrift lijkt heel veel op Spencerian, maar dan zonder de schaduwen! Kortom, kalligrafie is overal om je heen! 

De geschiedenis van kalligrafie is best ingewikkeld. De ontwikkelingen zijn in verschillende landen soms net weer iets anders gegaan. Wanneer je verschillende boeken leest, zal je merken dat je verschillende dingen tegenkomt. Voor dit artikel heb ik veel verschillende boeken en artikelen gelezen, om je een zo goed mogelijk beeld te geven van de ontwikkeling. Ik denk wel dat het beter is om los te laten wat ‘goed’ is of ‘fout’ is en een meer nieuwsgierige houding aan te nemen. Laten we leren van de geschiedenis, nieuwsgierig zijn, het bestuderen en daaruit onze eigen voorkeuren en stijl vinden. Zo kunnen we, met respect voor het ambacht, samen een nieuwe beleving aan kalligrafie geven.

Mijn missie is om het geschreven, klassieke kalligrafie weer helemaal terug te brengen naar nu. Deze prachtige ambacht mag wat mij betreft nooit verloren gaan! Met kalligrafie kun je even onthaasten van de dagelijkse rush en uit je sleur komen. Je kunt weer even tot jezelf komen. Én je kunt er ontzettende mooie dingen mee maken. Lekker voor jezelf, voor iemand anders of zelfs in opdracht! Maar bovenal verdient kalligrafie in geschreven vorm het om nog jaren mee te gaan. Zelfs nu, of beter gezegd misschien wel juist nu, in dit digitale tijdperk.

Wil jij een start maken in Copperplate kalligrafie? Je kunt gemakkelijk vanuit huis beginnen met het starterpakket. Zo heb je alle goede materialen in één keer thuis, samen met een uitgebreid werkboek en 3 video’s om je op weg te helpen.

Of start eerst met het gratis werkboek!

Heel veel kalligrafie plezier! 

Bronnen:
Kalligrafie – Evert van Dijk
The Complete Calligrapher – Wong
The Universal Penmen – George Bickham
Speedball Textbook – Angela Vangalis & Randall Hasson
Kalligrafie, handleiding voor beginners – Margaret Morgan
Spencerian Penmanship – Mott Media
De kalligrafiegids – Mary Noble & Janet Mehigan
The lost art of Handwriting – Brenna Jordan
Minibijbel kalligrafie – Janet Mehigan
100 alfabetten voor de kalligraaf – Miriam Stribley
De wereld van de alfabetten – Tiphaine Samoyauh
Written by hand – Aubrey West